توسعه دریا محور و نسبت آن با توسعه ترانزیت

کشورها بدون داشتن سامانه حمل‌و‌نقل مناسب به رشد اقتصادی مطلوب دست نخواهند یافت از این‌رو همبستگی بالا و دو طرفه‌ای میان حمل‌و‌نقل و اقتصاد وجود دارد؛ زیرا از یک سو شاخص‌های اقتصادی می‌توانند چشم‌انداز کوتاه‌مدت و بلندمدت صنعت حمل‌و‌نقل را دستخوش تغییر کرده و از سوی دیگر نبود بسترهای مناسب حمل‌و‌نقل می‌تواند بر متغیرهای اصلی اقتصاد کشور مانند تولید کل، تولید در بخش‌های اقتصادی، اشتغال کل، اشتغال در بخش‌های اقتصادی، قیمت در بخش‌های مختلف اقتصادی و شاخص هزینه زندگی اثر گذارد. در صورتی‌که شرکت‌های فعال در حوزه حمل‌و‌نقل دارای لجستیک قوی، زیرساخت مناسب و افراد کافی باشند، رقابت در این حوزه شکل می‌گیرد و باعث می‌شود که با جا‌به‌جایی بهتر و مناسب‌تر کالا رشد اقتصادی بالاتر ایجاد شود. بهبود حمل‌و‌نقل، موقعیت‌های جدیدی را در بروز پتانسیل بالقوه مناطق از منظر دسترسی و ایجاد ارتباط بین مکان‌ها و پدیده‌ها به‌وجود خواهد آورد. ضمن اینکه هرگونه گرایش حاکم بر اقتصاد (درون‌زا و برون‌زا) تأثیر عمیقی بر این بخش خواهد گذاشت. به این مفهوم که هر فعالیتی از جمله حمل‌و‌نقل اگر به بازارهای داخلی متکی باشد، در گذر زمان کارایی خود را از دست می‌دهد و در دستیابی به اهداف خود با مشکلات جدی مواجه خواهد شد؛ بنابراین بایستی فعالیت‌های حمل‌و‌نقل کشور در جهت استفاده از فرصت‌های موجود در منطقه سوق داده شود تا حمل‌و‌نقل به شبکه حمل‌و‌نقل جهانی بپیوندد. علاوه براین حمل‌و‌نقل به عنوان موتور محرک مبادلات بازرگانی، نقش مؤثری در گسترش فعالیت‌های تجاری دارد. لذا نقش و جایگاه ویژه ایران در اقتصاد جهانی نشئت گرفته از موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی آن در ترانزیت بار است. به این سبب برخورداری کشور از پتانسیل شبکه‌های ارتباطی ریلی، جاده‌ای، هوایی و دریایی نقش بسزایی در دستیابی به توسعه اقتصادی از طریق افزایش سهم از تجارت جهانی و تبدیل ایران به عنوان یکی از شریان‌های اصلی تبادلات تجاری خواهد داشت. با توجه به ابلاغ سیاست‌های کلی توسعه دریامحور در راستای اجرایی کردن بند یک اصل یکصد و دهم قانون اساسی توسط مقام معظم رهبری، با هدف دستیابی به توسعه اقتصادی از طریق توسعه دریامحور، از آنجایی که کریدورها از جمله کریدور شمال-جنوب نقش بی‌بدیلی در تقویت ارتباطات اقتصادی کشور با کشورهای موجود در مسیرکریدور و سایر کشورها دارد، هدف نوشتار پیشِ‌رو بررسی نقش کریدور شمال-جنوب در دستیابی به توسعه دریایی و در نهایت توسعه اقتصادی است.
تجارت دریایی در اقیانوس هند و آبراه‌های متصل به آن به‌ واسطه رونق و توسعه شهرهای ساحلی، بنادر و اسلکه‌های دریایی که زیرساخت اصلی تجارت و بازرگانی بین‌المللی هستند، نقش مهمی در رشد اقتصادی منطقه و جهان دارد. لذا تکمیل زنجیرۀ بازرگانی و ترانزیت بار نیازمند اتصال بنادر به سرزمین‌های محصور در خشکی همچون آسیای مرکزی، قفقاز، چین غربی، جنوب روسیه، بخش‌هایی از اروپای شرقی و اقیانوس هند است که فقط از طریق ایجاد کریدورهای ارتباطی امکان‌پذیر است.
تحقق رشد اقتصادی بالای کشورهای چین و هند به عنوان دو ابرقدرت اقتصادی نوظهور تغییرات بسزایی در معادلات اقتصادی- تجاری جهان و تغییر نقشه اقتصاد جهانی به همراه داشته است که از جمله آنها می‌توان به مطرح شدن ابتکار کمربند و جاده چین و راه اندازی کریدورهای مختلف زمینی و دریایی اشاره کرد. چین با طرح کمربند و جاده به دنبال استقرار نظام نوینی از مناسبات بین‌المللی و قدرت است. این در حالی‌ است که هند به عنوان رقیب اصلی چین به دنبال برقراری چنین مناسباتی با محوریت و نفوذ خود است. آنچه مسلم است هر دو کشور با اتخاذ راهبرد ژئواکونومیک و راهبرد اتصال، هدفی مشترک را دنبال می‌نمایند که دسترسی به منطقه ژئوپلیتیکی اورآسیا است. با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک و جغرافیایی، ایران یکی از گزینه‌های مناسب در ایجاد کریدورهای اتصالی شمال- جنوب و شرق-غرب است که می‌تواند منجر به افزایش همکاری منطقه‌ای، ایجاد انعطاف سیاسی، بهبود رشد و توسعه اقتصادی، تنوع سازی تجارت و سرمایه‌گذاری شود. با توجه به اینکه کریدور شمال-جنوب از طریق تأثیر بر ترانزیت کالا منجر به توسعه دریامحور و نهایتاً توسعه اقتصادی می‌گردد در اینجا مورد بحث قرار گرفته است.
ترانزیت عبارت از عبور کالا در بیش از سه مسیر مرزی (آبی- خشکی، خشکی- خشکی) و توسط مدل‌های مختلف حمل‌و‌نقل است. از آنجایی که ترانزیت فرصت و مزیتی است که براساس موقعیت استراتژیک در منطقه و بازارهای موجود به‌دست می‌آید و به لحاظ درآمد ارزی، ایجاد اشتغال و ثبات سیاسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است در صورت بهبود زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل چند‌وجهی حجم زیادی از کالاها به صورت ترانزیت و از مسیر کریدورهایی که در آنها ایران به عنوان «هارتلند» است عبور خواهند کرد که نتیجه‌ مستقیم آن افزایش اشتغال، درآمد ملی، جایگزینی صادرات تک وجهی و در نهایت دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی است.
از جمله ویژگی‌های مهم کریدور شمال-جنوب که می‌توان به آن اشاره کرد امکان انجام حمل‌و‌نقل چندوجهی با محوریت حمل‌و‌نقل دریایی، جاده‌ای و ریلی در محل تلاقی آنها در بنادر جنوب و شمال ایران است. بنادر جنوبی؛ از جمله جاسک و بندر‌آزاد چابهار و بنادر شمالی کشور به ویژه بندر امیرآباد با وجود اسکله‌هایی با ظرفیت ارائه خدمات ملی و بین‌المللی، از اثرگذارترین بنادر در افزایش سهم تجارت کشور از حجم ترانزیت انجام شده در کریدور شمال-جنوب و توسعه صنایع مرتبط با دریا در آن مناطق و نهایتاً توسعه اقتصادی است.
از آنجایی‌که کریدورها بر اساس مسیر‌های جاده‌ای شکل می‌گیرند از بُعد فنی، ضعف‌هایی در جاده‌ها و تجهیزات جاده‌ای به منظور انتقال بار در مسیر هند به روسیه در کشور وجود دارد. از سوی دیگر مشکلات مرتبط با واردات کامیون‌های ترانزیتی استاندارد منجر به بروز اختلال در انتقال بار در کریدور شمال-جنوب شده است که مستلزم افزایش سرمایه‌گذاری و تغییر سیاست‌های متناسب با برنامه‌ریزی‌ به منظور تبدیل کشور به عنوان هارتلند ترانزیت است که نتیجه آن رونق تجارت و توسعه منطقه‌ای و ملی است.
از جمله مزایای حمل‌و‌نقل ریلی باید به سرعت بالا، امنیت و قیمت تمام شده پایین آن اشاره کرد که می‌تواند نقش مهمی در افزایش حجم بار حمل شده داشته باشد. اما بررسی‌ها بیانگر این واقعیت است که ظرفیت ریلی فعلی کشور برای ترانزیت کالا از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست و منجر به تحمیل هزینه زمانی و مالی بالایی به صاحبان کالا خواهد شد. لذا، مهم‌ترین الزام این بخش انجام سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مربوطه جهت توسعه آن به منظور کسب مزیت رقابتی است.
با توجه به آنچه گفته شد ایران از ظرفیت ویژه‌ای برای تبدیل شدن به هارتلند ترانزیت در مسیر کریدور شمال-جنوب برخوردار است و به نظر می‌رسد کلید توسعه اقتصادی ایران در توجه به توسعه حمل‌و‌نقل چندوجهی است. با توجه به ظرفیت این بخش در خلق ارزش افزوده، سیاست‌گذاران باید راهبردی را اتخاذ کنند که منجر به ایجاد انگیزه ترانزیتی برای انتخاب مسیرهای عبوری از ایران و افزایش نقش ترانزیتی کشور شود و دستیابی به این مهم مستلزم سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت و مناطق درگیر است.