زیرساخت‌های حمل و نقلی پاشنه آشیل توسعه روابط تجاری ایران و روسیه است:
از فرصت‌سوزی تا فرصت‌سازی
همکاری ایران و روسیه و همسویی مواضع در بسیاری از مسائل دیپلماتیک و تجاری، به‌ویژه بعد از تحریم‌های آمریکا علیه این کشور به دلیل جنگ با اوکراین، چشم‌انداز روشنی برای گسترش مبادلات بازرگانی بین دو کشور و دور زدن تحریم‌ها ایجاد کرده است.
در این میان، توسعه کریدور شمال - جنوب، به عنوان دروازه تجارت ایران و روسیه، مهم‌ترین پیش‌نیاز گسترش روابط و مسیرهای ترانزیتی بین دو کشور است اما این امر نیازمند توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقلی، به‌ویژه ریلی و دریایی است و در صورت فرصت‌سوزی، رقبای منطقه‌ای، گوی سبقت را از ایران می‌ربایند.
ایران و کریدور شمال - جنوب
قرار گرفتن ایران در کریدور شمال - جنوب به عنوان مسیر استراتژیک و ژئوپلتیک دنیا و برخورداری از سواحل خلیج فارس در جنوب و دریای خزر در شمال و منطقه مکران، ایران را به یکی از مهم‌ترین بازیگران جهانی و منطقه‌ای در حوزه تجارت بین‌الملل و ترانزیت کالا تبدیل کرده است. این کریدور، مهم‌ترین حلقه تجارت آسیا و اروپاست که پیرو برگزاری اجلاس کمیسیون اروپا در سال 1993، توسط وزیران حمل و نقل کشورهای عضو، معرفی و تصویب شد.
ارتباط ترانزیتی کشورهای شمال اروپا و روسیه از طریق ایران و دریای خزر به کشورهای حوزه اقیانوس هند، خلیج فارس و جنوب آسیا از طریق کریدور شمال - جنوب، برقرار می‌شود. با اتصال دریای عمان و بندر چابهار در سواحل شرقی مکران به این کریدور، مبادلات تجاری بین‌المللی کالا به شرق ایران، همسایگان شرقی و آسیای میانه نیز گسترش می‌یابد.
اهمیت کریدور شمال- جنوب، در کاهش مسافت، زمان و هزینه، منحصربه‌فرد است. این کریدور، ضمن جایگزینی مسافت ۱۶ هزار کیلومتری حمل بار از طریق کانال سوئز با یک مسیر ۷ هزار کیلومتری، از نظر مسافت و زمان تا ۴۰ درصد کوتاه‌تر و از نظر هزینه تا ۳۰ درصد ارزان‌‌تر است. این کریدور یکی از مسیرهای مهم ترانزیتی آسیای میانه است و کشورهای واقع در این مسیر، با تشکیل اتحادیه و توافق‌نامه همکاری، نسبت به توسعه و تجهیز بنادر، جاده‌ها، ترمینال‌ها و مسیرهای ریلی اقدام می‌کنند.
ثمره یک توافق، بعد از 20 سال انتظار
امضای موافقت‌نامه کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال- جنوب در سن‌پطرزبورگ، بیش از دو دهه قبل، یعنی در شهریورماه 1379 از سوی وزیران حمل‌ونقل ایران، روسیه و هند، یکی از توافق‌نامه‌های مهم در جهت گسترش تجارت ایران و روسیه است. با این حال، انتقال نخستین محموله ترانزیتی چندوجهی از مبدأ روسیه به مقصد هند از طریق ایران، در قالب توافق کریدور شمال - جنوب، بیش از 20 سال طول کشید و خردادماه 1401 محقق شد؛ اتفاقی که نویدبخش توسعه تبادلات تجاری بین ایران و روسیه است.
ترانزیت چندوجهی کالا بین ایران و روسیه، از ویژگی‌های کریدور شمال - جنوب است؛ به این معنا که کالا علاوه بر دو حمل دریایی، شمال و جنوب، از طریق بارنامه سراسری با ترکیب خشکی و دریا، به مقصد می‌رسد. این بارنامه سراسری، مزایایی مانند کاهش هزینه‌های حمل در بنادر و گمرک، کاهش زمان معطلی کانتینرها و سرعت در تحویل کالا را به همراه دارد. علاوه بر آن، سند حمل معتبر، جبران خسارت احتمالی، تسریع عملیات بانکی و اعتبار تجاری، از دیگر مزیت‌های آن است.
افق‌های جدید با پروژه ریلی رشت - آستارا
با وجود مزایای تجاری بین ایران و روسیه، یکی از چالش‌های موجود برای استفاده کامل از ظرفیت‌های کریدور شمال- جنوب، عدم تکمیل زیرساخت‌های شبکه حمل و نقلی به منظور گسترش ارتباط با بنادر روسیه و آسیای میانه است. از آنجا که دروازه تجارت ایران با روسیه از کریدور شمال-جنوب، بندر کاسپین و خط آهن رشت-آستارا می‌گذرد، توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل خصوصاً ریلی و بندری، پیش‌نیاز توسعه روابط تجاری است.
خط‌آهن رشت-انزلی-آستارا در مسیر کریدور شمال-جنوب، از مهم‌ترین پروژه‌های ریلی و البته اصلی‌ترین حلقه مفقوده این کریدور در غرب دریای خزر و توسعه تجارت با روسیه و کشورهای مشترک‌المنافع (CIS) است. پروژه راه‌آهن رشت - آستارا با طول حدود ۱۶۴ کیلومتر در ادامه مسیر ریلی قزوین - رشت است که از رشت تا آستارا را تکمیل می‌کند و ایران از طریق آذربایجان به روسیه و شمال اروپا متصل می‌شود. اهمیت این پروژه به اندازه‌ای است که رهبر معظم انقلاب تیرماه سال گذشته، در دیدار با پوتین-رئیس‌جمهوری روسیه- مشخصا به ضرورت راه‌‌اندازی خط‌آهن رشت- آستارا، اشاره نمودند و این اقدام را موجب تکمیل کریدور حمل‌ونقل شمال- جنوب و به نفع دو کشور دانستند.
در حال حاضر، رشت - آستارا تنها محور ریلی باقی‌مانده شاخه غربی کریدور شمال- جنوب است که با احداث آن، بندر بمبئی در هند تا هلسینکی در فنلاند به طول ۱۳ هزار کیلومتر با اتصال مستقیم ریلی و عبور از خاک ایران به یکدیگر متصل می‌شوند.
در همین رابطه، خیراله خادمی، معاون وزیر راه‌وشهرسازی، از توافق ایران و روسیه برای ساخت پروژه ریلی رشت- آستارا در طول سه سال با هزینه 20 هزار میلیارد تومان خبر داده است. البته عباس خطیبی، معاون ساخت و توسعه راه‌آهن، به افتتاح این خط ریلی طی چهار سال بعد با هزینه 800 میلیون یورو اشاره کرده است. اسداله عباسی، استاندار گیلان نیز اخیراً از بهره‌برداری مسیر ریلی رشت- کاسپین، تا پایان خردادماه 1402 خبر داده و اعلام کرده از مجموع ۳۶ کیلومتر این مسیر، ۲۳ کیلومتر آن آماده است.
احداث این خط ریلی، سهم عمده‌ای در گسترش مبادلات تجاری بین‌المللی و منطقه‌ای و نیز ترانزیت کالا و مسافر دارد. با تکمیل آن، روسیه و آذربایجان نیز با اتصال به خلیج فارس و آب‌های آزاد از کوتاه‌ترین مسیر، در هزینه‌های خود صرفه‌جویی می‌کنند. علاوه بر آن هندوستان و کشورهای اروپایی، از احداث این پروژه ریلی و تکمیل کریدور شمال - جنوب، سود می‌برند، زیرا در این مسیر ترانزیتی مدت زمان حمل میلیون‌ها تن کالا از دو ماه، به دو هفته و کمتر کاهش می‌یابد.
بیم‌ها و امیدهابا این همه، برای تکمیل خط آهن رشت - آستارا، که احداث آن از اسفندماه 1397 در دستور کار قرار گرفت، طی بیش از چهار سال گذشته با روسیه و آذربایجان، مذاکره شده اما هنوز به نتیجه نرسیده و همواره با بیم و امید همراه بوده است. بر اساس آمار، ۱۴۰ کیلومتر از ۱۶۴ کیلومتر این محور همچنان در انتظار تصمیم مسئولان است. از این‌رو، شهریار افندی‌زاده، معاون حمل و نقل وزیر راه و شهرسازی در دی‌ماه سال گذشته تصریح کرده بود با وجود مذاکرات با روسیه و آذربایجان برای مشارکت در تکمیل این خط ریلی، این پروژه را با حضور یا بدون حضور روسیه تکمیل می‌کنیم.
البته علاوه بر پروژه رشت - آستارا، توسعه مبادلات تجاری با روسیه و تکمیل کریدور شمال-جنوب، نیازمند تکمیل خط‌آهن چابهار-زاهدان، شیراز-بوشهر-عسلویه، درود-خرم آباد است تا راه‌آهن ایران به آذربایجان، روسیه و اروپا متصل شود. با تکمیل کریدور شمال - جنوب، پیش‌بینی می‌شود جابجایی ۱۵ میلیون تن بار بین ایران، آذربایجان و روسیه صورت گیرد.
در این زمینه، با توجه به انصراف آذربایجان از تأمین مالی پروژه ریلی رشت- آستارا، تنش دیپلماتیک در روابط ایران و آذربایجان بعد از ماجرای حمله یک فرد مهاجم به سفارت این کشور در تهران و افتتاح سفارت اسرائیل در آذربایجان ضروری است تدابیر مناسب برای پرهیز از تأثیرات سوء این موارد بر توسعه روابط ترانزیتی ایران و روسیه در کریدور شمال- جنوب اتخاذ شود.
در حال حاضر، بیش از ۱۴ هزار کیلومتر راه‌آهن در کشور احداث شده اما هنوز برخی کریدورهای اصلی از جمله کریدور شمال- جنوب که اهمیت ویژه‌ای در توسعه تجارت و ترانزیت با روسیه دارد، تکمیل نشده‌اند.
با همه این چالش‌ها، امضاء یادداشت تفاهم همکاری سه‌جانبه بین صندوق توسعه حمل‌ونقل ایران، شورای هماهنگی حمل و نقل اوراسیایی و مرکز توسعه اقتصادی کشورهای مشترک المنافع (CIS) در مسکو، همزمان با برگزاری همایش کریدور شمال- جنوب و نمایشگاه ترانس‌راشا در روسیه (اواخر فروردین‌ماه 1402) و تأکید بر اجرایی شدن خط‌آهن رشت - آستارا، دورنمای توسعه ترانزیت و تجارت ایران و روسیه را روشن‌تر از گذشته می‌سازد.
فرصت کم‌نظیر با توسعه زیرساخت‌های بندریعلاوه بر توسعه خطوط ریلی، گسترش زیرساخت‌های بندری نیز برای تجارت با روسیه، ضروری است. طبق اظهارات مدیرعامل سابق کشتیرانی دریای خزر، تجارت دریای خزر بین ایران و روسیه از طریق حمل کالاهای کانتینری صادراتی طی هفت‌ماهه نخست سال 1401، در مقایسه با سال 1400، با افزایش 120 درصدی همراه بوده است. این امر بیانگر نقش بنادر در توسعه مبادلات تجاری دو کشور است.
از آنجا که سهم بنادر روسی دریای خزر از کل مبادلات تجاری دریایی روسیه با جامعه بین‌الملل کمتر از یک درصد است، توسعه ترانزیت دریایی با ایران، به خصوص بعد از تحریم روسیه به خاطر جنگ با اوکراین، برای این کشور حائز اهمیت است. از این‌رو، روسیه اخیراً از ساخت چهار کشتی کانتینری چندمنظوره برای فعالیت در دریای خزر طی یکی دو سال آینده خبر داده است. این کشور با افزایش این کشتی‌ها و بهبود عمق اصلی‌ترین بندر نوار ساحلی دریای خزر یعنی آستاراخان، به دنبال افزایش میزان استفاده خود از ظرفیت کریدور شمال- جنوب است. در این رابطه، مالکیت 53 درصدی ایران از بندر سالیانکای روسیه در منطقه اقتصادی آستاراخان، فرصت کم‌نظیری برای کشور در کریدور ترانزیتی شمال-جنوب و تعامل با هند و روسیه ایجاد کرده است.
در همین زمینه، بندر کاسپیَن، به عنوان بزرگ‌ترین زیرساخت بندری ایران در دریای خزر است که با هدف توسعه روابط اقتصادی با روسیه و سایر کشورهای حاشیه دریای خزر در مسیر کریدور شمال - جنوب در محدوده منطقه آزاد تجاری-صنعتی انزلی در حال ساخت است. توسعه این بندر به همراه بنادر امیرآباد و انزلی، در کنار بهره‌برداری از خط آهن رشت - کاسپین، سهم بسزایی در گسترش ارتباطات ترانزیتی از طریق کریدور شمال - جنوب، بین ایران و روسیه دارد.
با این همه، به گواه وضعیت موجود و چالش‌های یادشده، باید پذیرفت ایران هنوز از زیرساخت‌های حمل و نقلی مناسب برای گسترش مناسبات تجاری با روسیه برخوردار نیست. با این حال، مذاکرات و توافقات اخیر ایران و روسیه برای توسعه کریدور شمال-جنوب، به ویژه سرمایه‌گذاری و مشارکت در اجرای عملیات پروژه‌های حمل و نقلی، از جمله رشت-آستارا، نشانه‌های امیدبخشی از فصل وصل دو کشور و توافق برد - برد در بهار امسال است.