توسعه دریا محور، راه احیای موقعیت استراتژیک ایران

برنامه‌ای که از نگاه کارشناسان می‌تواند بار دیگر موقعیت استراتژیک ایران و قرار گرفتن آن در چهار راه جهانی را احیا کند. به اعتقاد کارشناسان، اقدامات کشورهای همسایه در دور زدن ایران و تعریف مسیرهای حمل‌ونقلی دیگر که ایران در آن جایی ندارد، با تکیه بر سیاست‌های اقتصاد دریامحور و فعال شدن کریدور شمال-جنوب به همراه بهبود برخی زیرساخت‌ها، می‌تواند علاوه بر ایجاد شرایط توسعه در کشور، اتکا به درآمدهای نفتی را کاهش دهد و موقعیت استراتژیک ایران را احیا کند؛ به شرطی که نگاه برنامه‌ریزان هم نگاهی دریاپایه باشد.

ایـــــران با بـــرخورداری از ۱۹۰ هــــزار کیلومتر مربع گستره دریایی و حدود ۵۸۰۰ کیلومتر طول خطوط سواحل در شمال، جنوب و جزایر کشور که حدود ۴۰ درصد از مرزهایمان را تشکیل می‌دهد، کشوری دریـــــایی به شمار می‌رود. با توجه به موقعیت جغرافیایی استراتژیک ایران، قابلیت بسیار بالایی برای توسعه ظرفیت‌های رشد اقتصادی از طریق دریا به‌ویژه توسعه حمل‌ونقل دریایی در کشور احساس می‌شود؛ اما چقدر از این پتانسیل‌ها استفاده شده است؟
به نظر می‌رسد تاکنون در ایران به جز استفاده‌های سنتی از دریا، برنامه مدونی برای به کار گرفتن این ظرفیت در رشد اقتصادی کشور تدوین نشده است. به همین خاطر مقام معظم رهبری 16 آبان‌ماه امسال در اجرای بند یک اصل یکصد و دهم قانون اساسی و پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام، سیاست‌های کلی توسعه دریامحور را برای اقدام به رؤسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کرد.
براساس این ابلاغیه، قوه مجریه موظف است با کمک مجلس شورای اسلامی و قوه قضائیه و با بسیج دستگاه‌های مسئول، برنامه جامع تحقق این سیاست‌ها را، شامل تقدیم لوایح، تصویب مقررات و اقدامات اجرایی لازم در یک مهلت6 ماهه ارائه کند. از آنجایی که ایران مرزهای گسترده آبی در جنوب خود دارد و در شمال هم با قرارگیری در مجاورت دریای خزر، سه استان دارای پتانسیل کشور به مسیرهای آبی دسترسی دارند، استفاده از ظرفیت‌های بالقوه دریا و حرکت در مسیر توسعه دریامحور می‌تواند به‌ عنوان یکی از راهبردهای اصلی رشد اقتصادی و دستیابی به توسعه پایدار به حساب آید.

فعال کردن ارتباطات در سطح منطقه

سید مصطفی موسوی رئیس اتاق بازرگانی خرمشهر نیز در گفت‌وگو با پیام دریا با اشاره به وجود راه‌های تجاری زمینی، هوایی و دریایی در کشور بیان کرد: مسیر اصلی تجاری ما با کشورهای همسایه، تجارت زمینی است. در تجارت دریامحور می‌توان با کل دنیا ارتباط برقرار کرد.
او اضافه می‌کند: تجارت دریایی را علاوه بر کشورهای دوردست با کشورهای مجاور هم می‌توانیم داشته باشیم. برای این نوع تجارت نیاز به یکسری زیرساخت‌ها و الزامات داریم که باید فراهم شود.
موسوی می‌گوید: ما جزو سازمان توسعه تجارت جهانی نیستیم و با توجه به مشکلات تعرفه‌های جهانی و محروم بودن از حمایت سازمان توسعه تجارت جهانی فعلاً در بحث سرمایه‌گذاری زیرساختی مشکل داریم و ارتباطمان را باید بیشتر در سطح منطقه فعال کنیم.
او بر تقویت دامنه ارتباطی ایران در خلیج‌فارس و دریای عمان تأکید می‌کند و بر این باور است که باید با کشوری مثل امارات متحده عربی، عمان و قطر ارتباط ناوگانی داشته باشیم تا بتوانیم به صورت محدود، تحریم‌ها را دور بزنیم.
رئیس اتاق بازرگانی خرمشهر تأکید می‌کند: از بحث عراق نباید مغفول باشیم. عراق یک مگاپورت در فاو دارد. باید با این منطقه ارتباط گرفته شود. بنادری که نزدیک فاو هستند مثل بندر خرمشهر یا بندر امام می‌تواند در این ارتباط تأثیرگذار باشد.
او اضافه می‌کند: در بحث خرید ناوگان دریایی هم یک مقدار ضعف داریم و این مسئله طبیعی است. به خاطر قضیه تحریمی و عدم تعامل کشورها با ناوگان جمهوری اسلامی، این مشکل پیش آمده است که باید حل شود.
موسوی سرمایه‌گذاری در بنادر و توسعه صنعتی و تولید کالاهایی که ری اکسپورت (صادرات مجدد) می‌شوند را برای بنادر ایران ضروری توصیف می‌کند.
او یادآور می‌شود: باید بحث ترانزیت کالای خط شمال - جنوب را در بنادر مد نظر قرار دهیم. تمام کشورها دنبال بحث ترانزیت کالا هستند و سعی می‌کنند بیشترین استفاده را از شرایط ببرند.
رئیس اتاق بازرگانی خرمشهر به دور خوردن ایران از مسیرهای ترانزیتی اشاره کرده و می‌گوید: یک خط جنوبی از بمبئی هند به عربستان و بندر حیفا و دریای مدیترانه راه‌اندازی شده است. از شمال هم در حال دور خوردن هستیم. از طرف فاو در عراق هم یک اتفاقاتی در حال رخ دادن است.
او تــــأکید می‌کند: بـــــاید تکمیـــل زیرساخت‌های جاده‌ای داخل کشور و ارتباطش با بنادر را جدی بگیریم و وزارت راه باید این مسئله را دنبال کند. بین بنادر و در مرزهای زمینی باید مسیر ترانزیتی ایجاد کند. به طور طبیعی این کار باعث ورود کالاهای ترانزیتی به بنادر کشور می‌شود و در آینده می‌تواند زیرساخت خوبی در بنادر کشور ایجاد کند.
موسوی اضافه می‌کند: در حال حاضر ظرفیت بندری کافی برای توسعه دریامحور داریم و بنادر جنوبی شامل خرمشهر، بوشهر، بندرعباس، کنگان، لنگه و چابهار جزو بنادری هستند که زیرساخت مناسب دارند. عسلویه که یک بندر تخصصی است. بنادر ما در بحث پتروشیمی و کالای فله غذایی می‌تواند خوب عمل کند. بزرگ‌ترین مشکلی که داریم، تحریم‌ها است که سبب شده است سوئیفت به روی تجار ایرانی بسته شود و در انتقال کالا با مشکل مواجه هستیم.
او اضافه می‌کند: به همین خاطر باید بنادر جنوبی کشور با بنادر همجوار ارتباط بگیرند. تنها راه دور زدن تحریم فعال کردن بنادر جنوبی کشور و ارتباط گرفتن آنها با دبی و جاهای دیگر است. در شرایط کنونی ارتباط با دیگر نقاط دنیا سخت است. ایجاد مسیرهای فعال اقتصادی می‌تواند شرایط ایران را بهبود بخشد.
رئیس اتاق بازرگانی خرمشهر ارتباطات ایران با چین و هند را تا حدودی در سطح مناسب توصیف کرده و می‌گوید: به جز این دو کشور که تا حدودی یاد گرفته‌اند تحریم‌ها را دور بزنند، ارتباط ما با بقیه دنیا کم است؛ زیرا سایر کشورها این‌گونه رفتار نمی‌کنند.
او اضافه می‌کند: ما به طور تقریبی با تمام کشورها خط مستقیم کشتیرانی نداریم. جایگزینی که باید برای توسعه روابط خود در نظر داشته باشیم، تعامل با کشورهای منطقه است. باید ارتباطات منطقه‌ای خود را افزایش دهیم. کشتی‌های کوچک با TU واحدهای کمتر ایجاد کنیم. هزینه‌ها را پایین بیاوریم تا این ارتباط را حفظ کنیم. بعد در بلندمدت به فکر ارتباط با بقیه کشورهای دور دست باشیم.
به اعتقاد موسوی، دولت برنامه مشخصی برای پیشبرد سیاست‌های خود در بسیاری از زمینه‌ها از جمله توسعه دریامحور ندارد به همین دلیل اجرای برنامه‌ها در این حوزه به طول انجامیده است.
او یادآور می‌شود: در حال حاضر با کمبود بودجه مواجه هستیم. این کمبود بودجه به دلیل عدم فروش نفت است و اثرش را در سرمایه‌گذاری تولید گذاشته است. تحریم‌ها هم اجازه نمی‌دهد سرمایه‌گذار خارجی به ایران بیاید. سرمایه‌گذار خارجی می‌تواند اهرمی برای توسعه باشد اما به دلیل تحریم‌ها قادر به استفاده از این ظرفیت نیستیم. هیچ کشوری این اجازه را به سرمایه‌گذارانش نمی‌دهد که در ایران سرمایه‌گذاری کند.
رئیس اتاق بازرگانی خرمشهر می‌گوید: اگر دولت در جذب سرمایه‌گذار خارجی به شکلی بهتر عمل کند و بتواند جبران مافات نماید، شرایط بهبود خواهد یافت.
او توسعه ناوگان حمل‌ونقل در ایران را برای فعال کردن کریدور شمال - جنوب ضروری توصیف کرده و می‌گوید: ما در این حوزه خیلی عقب هستیم. ترکیه به طور کلی در حال تعویض ناوگان خود و حرکت به سمت و سوی ناوگان برقی است. ما هنوز ناوگان سوخت فسیلی با شرایط خیلی بد و مستهلک داریم. ما یک مقداری نسبت به منطقه عقب هستیم. اگر آنها را 100 حساب کنیم؛ نمره ما بین 30 تا 40 است و این روند به شدت در توسعه دریامحور ایران تأثیرگذار است؛ زیرا کشورهای منطقه به پیشرفت خود اضافه می‌کنند و تا ما خلأها را جبران کنیم، آنها مسیر خود را طی کرده‌اند. شاید در سال‌های آینده رتبه ما از نظر حمل‌ونقلی تنزل بیشتری هم پیدا کند.

دریا مسیر توسعه

هادی حق‌شناس کارشناس اقتصادی نیز در گفت‌وگو با پیام دریا توسعه بدون دریا را تقریباً غیر ممکن می‌داند و سیاست ابلاغی اقتصاد دریامحور از سوی رهبر معظم انقلاب و رشد اقتصادی دو برابری طی ۱۰ سال را به طور کامل امکان پذیر توصیف می‌کند به شرطی که نگاه برنامه‌ریزان کشور هم نگاهی دریا‌پایه باشد.
او می‌گوید: رسیدن به توسعه اقتصادی همراه با دسترسی به دریاها امکان‌پذیر است. دستیابی به ظرفیت‌های دریایی تسهیلات بزرگی برای رسیدن به توسعه اقتصادی ایجاد می‌کند. کشوری مثل ایران که ظرفیت بالقوه‌ای از دو طرف شمال - جنوب کشور داشته و به آب‌های آزاد دسترسی دارد، نیازمند فراهم‌سازی بستـــرهای مناسب برای رسیدن به توسعه پایدار از مسیر دریا است.
به اعتقاد این کارشناس اقتصادی، پیش شرط تحقق توسعه دریامحور به طور قطع در گرو نگاه سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان و مسئولان به مقوله دریا است.
او با اشاره به اتکای همه برنامه‌های توسعه‌ای کشور به منابع نفتی، یادآور می‌شود: مادامی که درآمد نفتی کشور رشد داشت، توسعه ایران با رشد مثبت رو به رو بود و در مواقعی که درآمدهای نفتی به دلیل تحریم و محدودیت‌های بین‌المللی کاهش می‌یافت، توسعه نیز متوقف و منفی می‌شد.
حق‌شناس تأکید می‌کند: در استان‌های ساحلی شمال و جنوب کشور این امکان وجود دارد که از ظرفیت دریا به توسعه و اشتغال برسند. در حال حاضر توسعه شهرنشینی کشور به طور عمده بر مبنای مرکز کشور بوده و به طور تقریبی هیچ شهر ساحلی دارای یک میلیون جمعیت نیست و این شهرها شاید حداکثر کمتر از ۱۰ درصد از جمعیت کشور را در خود جای داده‌اند.
به گفته او، در شهرهای شمالی کشور بیشتر به دلیل موقعیت آب و هوایی آن جمعیت‌پذیری اتفاق افتاده است و تمرکز جمعیت در این مناطق، ارتباطی با ساحلی بودن آنها ندارد.
به اعتقاد این کارشناس اقتصادی، برای توسعه اشتغال در سواحل کشور و رسیدن به توسعه دریامحور باید جمعیت‌پذیری در این مناطق افزایش پیدا کند.
او عدم توجه به مسئله دریـــــا در چشم‌اندازهای کشور را معضل دیگری پیش روی توسعه دریامحور دانسته و بیان می‌کند: متأسفانه در قوانین بودجه سالانه به مسئله دریا به طور کامل بی‌توجهی شده بود و بیشتر توجهات متمرکز بر راه‌های خشکی و زمینی بوده است.
حق‌شناس درباره الـــــــزامات توسعه دریامحور می‌گوید: نگاه صنعت داخلی کشور باید بر توسعه در سواحل دریاها متمرکز شود. ساخت نیروگاه‌ها، صنایع اعم از فولاد و پتروشیمی با حفظ رعایت نکات زیست محیطی در نزدیکی دریا باید در دستور کار قرار گیرد. این درحالی است که اکثر این صنایع در شهرهایی که دسترسی به راه‌های دریایی ندارند، متمرکز شده‌اند.
او توضیح می‌دهد: ساخت مجتمع‌های صنعتی و پتروشیمی در سواحل علاوه بر اینکه آلودگی محیط زیستی کمتری ایجاد می‌کند، دسترسی آسانی به مسیر‌های دریایی ایجاد کرده و هزینه تجارت را کاهش می‌دهد. از طرفی این موضوع باعث سوق دادن جمعیت به شهرهای ساحلی و ایجاد اشتغال پایدار در این مناطق می‌شود.
این کارشناس اقتصادی درباره توسعه حمل‌و‌نقل دریایی می‌گوید: مجموع ناوگان دریایی ایران شامل نفتکش و تجاری در منطقه رتبه اول را دارد؛ این درحالی است که جایگاه بنادر کشور در رتبه اول نیست و متأسفانه گاهی بارهایی که به سمت ایران می‌آیند، به دلیل تحریم‌های بین‌المللی در بنادر کشورهای همسایه تخلیه می‌شود و با کشتی‌های کوچک به بنادر ایران می‌آیند.
او اضافه می‌کند: این به معنای آن نیست که ایران ظرفیت بنادر خوبی ندارد بلکه مسائل و تنش‌های سیاسی منجر به محــــــدودیت در رشد بنادر کشور شده است. در واقع ملاحظات سیاسی و تحریم‌هــــــــا مانعی برای رشد و توسعه ظرفیت بندرگاهی و استفاده از این ظرفیت خـــــدادادی و بالقوه در کشـــــــور شده است.